Referat prof. dra hab. Tadeusza Widły, który został wygłoszony podczas Polsko-Niemieckiej Konferencji we Wrocławiu
Prof. dr hab. Tadeusz Widła
Katedra Kryminalistyki UŚ
BIEGŁY W PRAWIE
Przegląd uregulowań normatywnych, stanowisk judykatury (orzecznictwa) i doktryny na temat praw i obowiązków biegłego prowadzi do wniosku, że na biegłym ciążą głównie obowiązki. Istnieją i nieliczne prawa; które warto poznać i egzekwować – innymi słowy warto wiedzieć: CO BIEGŁY JEST W PRAWIE.
I. Biegły jest w prawie przyjąć nakładane nań obowiązki, tj. podjąć się opiniowania bądź udziału w czynnościach organu procesowego – albo tego odmówić. Z uwagi jednak na fakt, że relacja między nim a organem procesowym ma charakter publiczno-prawny, więc organ ten zajmuje pozycję władczą; możność wyrażenia odmowy jest bardzo ograniczona, co nie znaczy, że nie istnieje:
1. Biegły może odmówić wydania opinii (także innego udziału w postępowaniu bądź złożenia przyrzeczenia) z uzasadnionych powodów. Postawić więc należy pytanie: kiedy powody są uzasadnione:
• W świetle art. 280 k.p.c. osoba wyznaczona do roli biegłego może nie przyjąć tego obowiązku z tych samych przyczyn, które uprawniają świadka do odmowy zeznań; a także z powodu przeszkody, która tej osobie uniemożliwia wydanie opinii.
• Za taką okoliczność należy np. uważać niemożność realizacji nałożonych obowiązków w wyznaczonym terminie (II CZ 169/171).
• Natomiast nie są takimi okolicznościami zobowiązania pracownicze ani plany osobiste (II AKz 537/08). W szczególności ani te zobowiązania ani też plany urlopowe nie usprawiedliwiają niestawiennictwa na rozprawie (II AKz 537/08).
• Biegły sądowy może odmówić przyjęcia nakładanych nań obowiązków, jeżeli obowiązki te nakładane są nań spoza okręgu, w którym wpisano go na listę (§5 Rozporządzenia MS w sprawie biegłych sądowych).
2. Za nieusprawiedliwione niestawiennictwo sąd skaże biegłego na grzywnę (art. 287 k.p.c.). Samo zawiadomienie sądu o niestawiennictwie nie jest równoznaczne z usprawiedliwieniem (II AKz 537/08). W świetle art. 285 k.k. grzywna ta może sięgać 10 tys. zł.
3. Grzywna grozi także za nieuzasadnioną odmowę złożenia przyrzeczenia oraz za nieusprawiedliwione złożenie opinii (art. 287 k.p.c.). W związku z tym warto wiedzieć, że:
• Grzywna taka jest tzw. karą porządkową – orzekaną w celu przymuszenia do realizacji obowiązku procesowego (II AKz 61/07). Innym przymuszeniem jest zatrzymanie i doprowadzenie na rozprawę; z której to jednak formy „współpracy” ustawodawca (art. 285 §2 k.k.) zaleca korzystać tylko wyjątkowo.
• Zatem zrealizowanie tego obowiązku czyni orzeczoną karę bezcelową. Takie stanowisko w orzecznictwie wyrażano zarówno wtedy, gdy zwłoka w opiniowaniu była nieznaczna (II AKz 61/07); jak i wtedy gdy zwłoka była znaczna (II AKa 24/03).
4. Jednocześnie – w świetle § 11 Rozporządzenia MS o kosztach… – w przypadku znacznego a nieusprawiedliwionego opóźnienia (także w przypadku wadliwości bądź wykonania niezgodnego z zaleceniem sądu) organ może wynagrodzenie odpowiednio zmniejszyć. W związku z tym zauważyć wypada, że:
• Sankcja taka znalazła się w Rozporządzeniu … bez wyraźnego upoważnienia ustawowego; a zatem bezprawnie.
• Możliwe jest zderzenie się tej sankcji (finansowej) z karą porządkową (grzywny). Oznacza to dwukrotne karanie za to samo; co jest nie do przyjęcia w naszej kulturze prawnej (orzekając w innych kwestiach potwierdził tę zasadę Trybunał Konstytucyjny).
5. Ponadto należy mieć na uwadze, że – przypadku znacznego oddalenia siedziby organu – w świetle Regulaminu … przysługuje biegłemu prawo do wnioskowania o przesłuchanie go trybie pomocy sądowej przez sąd właściwy dla jego siedziby; a w świetle 177 k.p.k. biegłemu (do którego w tym przypadku stosuje się przepisy dot. świadków) prawo do wnioskowania o przesłuchanie go przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających realizację tej czynności na odległość.
II. W świetle art. 9 ust. 1 Dekretu o należnościach … biegłemu powołanemu przez sąd przysługuje prawo do wynagrodzenia za wykonaną pracę. Na zasadzie analogii prawo to rozciągane jest i na opiniowanie na rzecz innych organów procesowych (prokuratury, policji). W związku z tym pamiętać należy, że:
1. Prawo to jest uruchamiane na żądanie biegłego (art. 288 k.p.c.). przysługuje ono imiennie wyznaczonemu biegłemu – nawet jeżeli jakaś instytucja (w której jest zatrudniony) lub wskazała go organowi jako wykonawcę (I CZ 65/88). Indywidualnie biegłemu przysługuje wynagrodzenie nawet wtedy, gdy w sprawie występuje jako reprezentant opiniującej instytucji – o ile do reprezentowania nie został przez instytucję służbowo wydelegowany (zob. np.: II AKz 116/02 i in.).
2. Żądanie biegłego jest tylko wnioskiem, a nie egzekwowaniem należności; bo o wysokości tego wynagrodzenia decyduje organ procesowy; który jednak powinien kierować się kwalifikacjami biegłego, czasem i nakładem pracy – art. 10 ust. 1 Dekretu …
3. Uznaniowość, wyrażona w art. 10 Dekretu …, nie jest jednak dowolnością. Podejmując decyzję o wymiarze wynagrodzenia organ procesowy może nie więcej jak:
• Mając na uwadze kwalifikacje biegłego organ może wyznaczać stawkę wyliczania w granicach 1,2 – 1,7% podstawy obliczania (kwoty bazowej).
• Mając na uwadze złożoność problemu (a także fakt, że biegły spełnia osobiste wymogi, opisane w §2 ust. 3 Rozporządzenia o kosztach …), może uwzględnić wniosek biegłego o podwyższenie stawki o 50%.
• Sąd może odmówić uznania wnioskowanej kwoty jeżeli biegły rozbudował swą opinię ponad rzeczywistą potrzebę (I CZ 86/73).
4. Natomiast:
• Organ procesowy nie może uzależniać przyznania wynagrodzenia (i jego kwoty) od uznania opinii za trafną – zob. np.: II CZ 64/73.
• Nie może uznaniowo oceniać czasu przeznaczonego na ekspertyzę; chyba że istnieją przesłanki (np. nakładanie się na siebie czasu wykazanego w różnych kartach pracy) uzasadniające hipotezę iż biegły nie pracował tyle, ile twierdzi. Bez tego, zanegowanie zadeklarowanego czasu jest tożsame z postawieniem biegłemu zarzutu wyłudzenia.
• Albo gdy kolejne opinie w tej samej sprawie lub nawet w szeregu spraw mają o tyle zbliżoną treść; iż uprawnione jest uznanie, że kolejne z danego ciągu nie wymagały poświęcenia takiego nakładu pracy i czasu co pierwsza z tego ciągu (I PZ 25/73). Teza ta – mimo pewnej kontrowersyjności – jest do utrzymania, bo w przeciwnym przypadku rozliczenie godzinowe przekształciłoby się w ryczałtowe.
5. Na postanowienie organu procesowego biegły skarżyć się może tylko w ramach danego postępowania (procesowe zażalenie, zob.: I CZ 194/74) – bez konieczności ponoszenia opłaty sądowej (zob. np. I ACz 1/91). Ale zażalenie strony procesowej, kwestionujące wynagrodzenie biegłego, podlega tej opłacie (III CZP 24/86).
6. Natomiast nie jest dla biegłego możliwe dochodzenie swego wynagrodzenia na drodze cywilno-prawnej; albowiem przyjmuje się niedopuszczalność drogi sądowej w takich kwestiach (III CKU 24/97).
7. Jeżeli jednak postanowienie zapadnie i stanie się prawomocne, biegłemu przysługuje droga sądowa dla dochodzenia odsetek od przyznanej mu a nie wypłaconej kwoty.
8. Ponadto – „w miarę potrzeby” – organ procesowy powinien pokryć wydatki niezbędne do wykonania zleconej pracy (art. 10 ust. 1 Dekretu …). Zwroty: w miarę potrzeby i wydatki niezbędne, to źródło wielu kontrowersji. Np. za niezbędny wydatek nie są uznawane koszty użycia własnego pojazdu – w sytuacji gdy istniały inne możliwości przejazdu (I CZ 23/74); nawet gdyby ten biegły dysponował ograniczonym czasem. Uznaje się bowiem, że nie można procesu obciążać takimi kosztami dla czynienia biegłemu wygody (tamże).
9. Ale biegły może skutecznie utracić to prawo przez niezłożenie takiego żądania we właściwym terminie tylko jeżeli wcześniej pouczono go o negatywnych skutkach takiego uchybienia (I CZ 115/66).
10. W świetle art. 288 k.p.c. biegłemu przysługuje prawo wystąpienia o zaliczkę na poczet wynagrodzenia i kosztów, którą przyznaje mu przewodniczący składu sądzącego (w postępowaniu przygotowawczym prokurator).
11. Jeżeli do sprawy powołano biegłego spoza miejscowości jego zamieszkania; to, świetle art. 9 ust. 3 Dekretu …:
• Przysługuje mu prawo do zwrotu kosztów noclegu, przejazdów, a także diety. Rozliczenia tych kosztów dokonuje się wg zasad przewidzianych dla sędziów (art. 12 Dekretu …).
• Kontrowersyjne, ale w świetle orzecznictwa nie przysługuje mu prawo do rozliczania czasu dojazdu jako czasu poświęconego – w rozumieniu Dekretu … Od pewnego czasu to krzywdzące biegłych stanowisko judykatury jest konsekwentne – zob. np.: I PZ 36/73, I KZP 27/05. Stanowiska te pozostają w sprzeczności z wcześniejszą uchwałą SN (VI KO 3/63), której przecież nie uchylono osobną uchwałą SN.
III. Powyższa prezentacja obejmuje tylko dwa zbiory problemów – dotyczące zawiązania stosunku na linii sąd-biegły oraz wynikające z tego sposoby rozwiązywania kwestii finansowych.
IV. Osobnego omówienia – z uwagi na swą złożoność i obszerność – wymaga zbiór problemów, jakie powstają podczas wykonywania czynności nakazanych przez organ procesowy; np. czego biegły ma prawo żądać od sądu, jak egzekwować swe żądania oraz jak reagować na niemożność ich wyegzekwowania.